Nieuw-Zuid - NL

Nieuw Zuid: een privaat project van publiek belang

De duurzaamheid van een stad overstijgt de duurzaamheid van haar gebouwen. Stedelijke duurzaamheid gaat verder dan de individuele huizen en is daarom meer dan de energiezuinigheid van individuele gebouwen. Stedelijke duurzaamheid richt zich op de collectieve schaal van het stedelijk blok, de buurt, de stad. De stedelijke omgeven faciliteert immers duurzaam bouwen, maar het biedt ook mogelijkheden om duurzaam te leven. Om het volle potentieel van de stedelijke omgeving te bereiken, is een grootschalige aanpak nodig.

De stad Antwerpen heeft bewust gekozen om voorbeeldleider te willen zijn, en bouwt al met de passiefnorm voor gebouwen waar de zeggenschap over heeft, zoals scholen, kinderdagverblijven, etc. Een nieuw onderdeel van de strategie is datde stad ook "de private markt" wil leiden naar ambitieuze projecten op het gebied van duurzaamheid. Door voorwaarden en inkoopcriteria aan aanbestedingen en contracten te stellen, worden de mogelijkheden in de markt verkend, en wordt de lat hoger gelegd.

Nieuw Zuid is de projectnaame van eennieuwe gemengde woonwijk in het zuiden van de stad. De realisatie van deze nieuwe woonwijk tussen de Scheldeoevers en het Palijs van Justitie is op dit moment gaande, en behelst 2000 woningen, kantoren, voorzieiningen en een groot park. Een groot deel (ca. 18 ha) van de voormalige spoorterrein is in 2010 aan een projectontwikkelaar verkocht ‘Ontwikkeling Nieuw Zuid SA’. Nieuw Zuid is zeer strategisch gelegen als een scharniergebied tussen stad, voorsteden, de rivier De Schelde en een aantal belangrijke groene structuren en grote verkeersinfrastructuren.

Met het klimaatplan (2011), heeft de stad Antwerpen zich gecommiteerd aan het spaarzaam en duurzaam gebruik van energie en grondstoffen, en bovendien om energieneutraliteit in 2050 te bereiken. Is ligt voor de hand dat nieuwe grootschalige ontwikkelingen zoals Nieuw Zuid zich niet allen een hoog ambitieniveau moeten nastreven, maar dit ook moet waarmaken om de beperkingen van bestaande gebouwen te compenseren.

Dus ook al is Nieuw Zuid voornamleijk een private ontwikkeling, de stad beschouwt Nieuw Zuid als een project van publiek belang. De ruimtelijke ontwikkeling van dit gebied is een hefboom voor de duurzame ontwikkeling van haar omgeving, en de stad als geheel. De stad en de ontwikkelaar hebben een samenwerkingsovereenkomst getekend met als doel deze ambities te realiseren.

Het masterplan als raamwerk voor duurzame ontwikkeling

Het masterplan voor Nieuw Zuid beslaat een groter gebied dan het terrein van de ontwikkelaar, deels omdat het plan ookv vorm moet geven aan het strategische Ruimtelijke StructuurPlan voor Antwerpen's grootstedelijke en ecologische ambities voor dit gebied. Maar ook omdat het een relatie met andere grote projecten op of bij het terrein moet ontwikkelen, zoals de herontwikkelingvan de Scheldeoever, de herindeling van het zuidelijke ‘spaghetti knooppunt, de herontwikkeling en landschapsinrichting van het rondweggebied (Groene Singel) en de ontwikkeling van het eco-effective industriele park Blue Gate Antwerp tegenover het snelwegcomplex. Deze projecten hadden hun eigen visies uitgewerkt, maar het masterplan voor Nieuw Zuid heeft deze samengebracht in een coherente visie voor een nieuw type van stedelijke structuur met een hefboomeffect voor de duurzame ontwikkeling van de gehele stad.

Het master plan moest een geintegreerd antwoord geven op een veelomvattend en complex vraagstuk. Dit verklaart de expliciete keuze van de stad en de ontwikkelaar om naar een multidisciplinair ontwerpteam met expertise in gebieden als duurzaamheid, energie, mobiliteit, openbare ruimte, groenvoorziening, omgevingsgeluid, te zoeken. De Italiaanse ontwerpsstudio Associato Secchi-Viganò en hun multidisciplinaire team zijn uit 21 kandidaten geselelcteerd in een wedstrijd die door de stad een de ontwikkelaar in 2011 is uitgeschreven.

Om precries te zijn zal Nieuw Zuid een nieuwe woonwijk worden met een gemengde samenstelling van:

• Ca. 2.000 woningen
• 20.000 tot 40.000 m² lokale voorzieningen (bijvoorbeeld 2 scholen, 2 kinderdagverblijven, een sporthal en een service centrum)
• 40.000 tot 70.000 m² bovenlokale voorzieningen en/of kantoren
• Ca. 20.000 m² voor wijkgebonden commerciële doeleinden (winkels, hotels, restaurants, cafés, bars)
• Een ca. 15 hectare groot park (Konijnenwei)
• 5 hectares groenvoorziening in de wijk
• Een groene parkzone op de Scheldeoevers.

Maar desociale aspecten van duurzaamheid zijn ook belangrijk. Een gevarieerd aanbod van woningen in termen van grootte, type, prijs en locatie, zal een levendige stedelijk gebied voor een divers publiek genereren. Omdat de straten loodrecht aan de rivier de Schelde lopen, heeft iedere woning en panoramisch uitzicht op de Schelde, de stad of het park. Sociale woningbouw is verdeeld en gemixed in de wijk als een integraal onderdeel van de ontwikkeling.

Er is ook een belangrijke focus op leefbaarheid van de wijk. Er wordt speciale aandacht geschonken aan voetgangers en fietsers, groene (speel)terreinen, openbaren ruimte en openbare voorzieningen. Voetgangers en fietsers krijgen een prominente plaats in het publieke domein. Parkeren is geclusterd en ondergronds. Een ander principe van het masterplan is de conservatie van de bestaande groenvoorziening en ecologisch waardevolle gebieden. Bouwkavels worden ‘voorgegroend’ in afwachting van toekomstige ontwikkeling.

De overkoepelende groenstructuur is gelinked aan water management, omdat de wijk ook regenwaterneutraal zal worden. Water infiltreert de bodem op een natuurlijke manier via een wadi systeem die weer is verbonden met een netwerk van wandelpaden. Op deze manier wordt het wadi-systeem geoptimaliseerd. Water van kleine wadi beddingen verspreid over het gebeid, vloeit naar groeten wadi-beddingen in het park. Regenwater van daken wordt opgevangen voor hergebruik of infiltratie. Luchtkwaliteit en geluid zijn ook belangrijke aandachtspunten:verlichtende maatregelen garanderen de leefbaarheid van de nieuwe woonwijk.

Door heel de visie en het ontwerptraject is duurzaamheid, voor onder andere ruimtelijke, sociale, milieu en proceskwaliteit, de overstijgende ambitie gebleven, Het werken met een multidisciplinair ontwerpteam is erg belangrijke versneller in het denk- en besluitvormingsproces gebleken. Concepten zoals geclusterd parkeren, regenwaterneutraliteit, en warmtenet werden geconcretiseerd gedurende het ontwerpproces, en kregen onderweg, brede ondersteuning van de belanghebbenden.

Het belang van het warmtenet voor een energieneutrale wijk

Het warmtenet bied een essentieel infrastructuur om klimaatdoelstellingen te realiseren, met name klimaatneutraliteit. Het masterplan voor Nieuw Zuid is nogal ambitieus wat betreft energie. Alle gebouwen moeten worden ontworpen met een maximale verwarmingsbehoefte van 15kWh/m² per jaar. Dat is de norm die de stad en de ontwikkelaar zijn overeengekomen. De rest van de minimale verwarmingsbehoefte wordt voorzien door een warmtenet.

Een warmtenet geeft hogere opbrengsten en kan beter worden gebruikt voor huishoudelijke warmtestromen. Ze heeft het voordeel van efficiënte warmte productie op een centrale locatie in de wijk. Zoals het wadi systeem, is het warmtenet in Nieuw Zuid gekoppeld aan een wandelpadennetwerk, zodat het letterlijk warmte van doormat naar deurmat brengt. Dit is een extreem productieve en duurzame manierom warmte te genereren.

Een warmtenet is zeer productief in een stedelijke omgevingen presteert beter in gedifferentieerde warmtebehoeften. Nieuw Zuid is een perfect startpunt om een stadsbreed warmtenet te ontwikkelen. Alle ruimtelijke parameters, zoals dichtheid, gemengd programma en de aanwezigheid van grootgebruikers is wenselijk. Dit houdt bijvoorbeeld in dat het warmtenet flexibel genoeg is dat het kan worden aangepast aan toekomstige ontwikkelingen. Omdat nieuwe gebouwen verplicht worden aangesloten op het warmtenet, wordt het net systematisch uitgebreid volgens een gefaseerde noord-zuid ontwikkeling van de locatie. Een warmtecentrale in het noorden aan de randen van het park zal het warmtenet ‘voeden’. Het systeem zal warmte voor warmtekamers en sanitair water produceren en leveren.

De stad wil het warmtenet op termijn nog verder uitbreiden door andere grootverbruikers in de buurt aan te sluiten: een hogeschool, het Paleis van Justitie, sociale woningbouw. De stad bestudeerd ook de mogelijkheden om woningwarmte terug te winnen, of deze aan te sluiten aan het toekomstige eco-effectieve industriepark Blue Gate Antwerpen, en een koppelin aan de vlakbij gelegen Aquafin waterzuiveringsfabrief.

Het implementeren en exploiteren van energienetwerken zijn natuurlijk geen taak voor projectontwikkelaars. Dit overstijgt het niveau van individuelebouw en private kavels. Er zijn extra investeringen en inspanningen van de stad nodig om dit voorbij de traditionele energiesystemen te krijgen. De stad heeft een herenakkoord getekend met de ontwikkelaar en voert momenteel een

openbare aanbesteding voor de selectie van een warmtedistributeur uit. De eerste warmtevraag wordt halverwege 2015 verwacht. Een haalbaarheidsstudie heeft tot een openbare concessie van het ontwerp van het ontwerp, de bouw, onderhoude en exploitatie van het warmtedistributienetwerk geleidt. De stad heeft halverwege 2014 een contract met een distributeur getekend. 

Het besluit om een warmtenet voor Nieuw Zuid aan te leggen is uniek. Warmtenetten van vergelijkbare grootte en met een vergelijkbare mix aan functies zijn nog niet eerder in België voorgekomen. Nieuw Zuid is een pionierproject met dank aan de explcitie keus van de stad en de ontwikkelaar om Nieuw Zuid te veranderen in een voorbeeld 21e-eeuwse woonwijk. Een win-win situatie: de stad kan haar klimaatdoelstellingen realiseren en stap voor stap een collectief warmtenet ontwikkelen, en de ontwikkelaar kan een product vermarkten met toegevoegde commerciële en financiële waarde op de korte en lange termijn.

Strategieënen instrumenten voor het planningsproces

Het masterplan voor Nieuw Zuid is het conceptuele referentiekader voor de stad voor het richten en monitoren van de kwaliteit en coherentie van de gefaseerde uitvoering van Nieuw Zuid. De richtlijnen en duurzaamheidsprincipes (regenwaterneutraliteit, dichte grondbalans, verplichte aansluiting aan het warmtenet, verzachten van lucht en geluidsoverlast, voorgroening) zullen worden verankerd in het ruimtelijke uitvoeringsplan voor Nieuw Zuid, welk op haarbeurt het wettelijke kader voor de ontwikkeling samen met de milieu-effectrapportage.

Met het oog op stricte richtinggeving en coordinatie, is voor iedere fase een gedetailleerd ontwikkelplan uitgewerkt. Dit plan verzekert een gecontroleerd, coherent, en gecoördineerde ontwikkeling, comform het masterplan. Het geeft inzicht in aantallen, het programm, ruimtelijke beokhouding, parkeerbalans.

Nieuw Zuid is ook onderdeel van het Europese PassREg-project (‘Passive House Regions with Renewable Energies’). Dit IEE-project (Intelligent Energy Europe) heeft als doel om de implementatie van NZEB (Nearly Zero Energy Buildings) te versnellen. Het centrale principe van het project is de passiefhuisnorm in combinatie met duurzame energie. Zogenoemde ‘voorbeeldregio's’ zullen worden gebruikt als promotievoorbeelden. De kennis die zijn hebben opgedaan wordt bijeengebracht in een succesmodel. Antwerpen is een van de volgregio's die potentieel een voorbeeldregio kan worden, met Nieuw Zuid als een ‘bakenproject’.

Co-productie en participatie

Het masterplan is opgesteld en uitgewerkt samen met de ontwikkelaar, die eveneens de eigenaar van een groot gedeelte van het terrein is. Deze samenwerking is verankerd in een samenwerkingsovereenkomst dat intensieve begeleiding van het ontwerptraject van het stedelijk bedrijf AG Stadsplanning Antwerpen en voorzieningen voor de duurzame ambities bevat.

De projectstructuur is samen met de ontwikkelaar uitgewerkt. Beide partijen hebben een projectleider. Twee-wekelijks komt een werkgroep bijeen waar de ontwikkelaar, AG Stadsplanning Antwerpen and het ontwerpteam in zijn vertegenwoordigd. Deze werkgroep wordt afhankelijk van de agenda uitgebreid met andere partners. Iedere 3 maanden bespreekt een stuurgroep met politieke vertegenwoordigers de voortgang en mijlpalen van het project met de private partner en ontwerpers.

Naast intensieve conceptuele begeleiding en kwaliteitsmonitoring door AG Stadsplanning, zij ook veel stedelijke diensten betrokken bij het project. De afdeling Energie en Milieu, die het Antwerpse Klimaatplan heeft uitgewerkt, monitort de duurzaamheidsambities van Nieuw Zuid, terwijl de afdelingen voor ruimtelijke ontwikkeling en mobiliteit de visie en beleid voor ruimte en mobiliteit monitoren. hile the departments for spatial planning and mobility monitor the vision and policies for space and mobility.

De stad en de ontwikkelaar organiseren communicatie en samenwerking samen. De eerste participatie-initiatieven zijn in 2011 georganiseerd, toen de ontwerpwedstrijd voor het masterplan in voorbereiding waren en het geselecteerde ontwerp werd onthuld. Veel bewoners hebben hun bedenkingen geuit over het huidige voorzieningenniveau en tekort aan groen, en velen hebben ook aangegeven dat ze de duurzame ambities van de programmakeuze steunden. In 2013 werden de bewoners geïnformeerd over het afgeronde masterplan en de integratie van de resultaten van het participatieproces.

In Maart-April 2014 is de stad een begeleidingstraject gestart voor verschillende doelgroepn over ‘leren hoe je een extreem energiezuinige buurt moet wonen. Dit traject is gefinancierd door de Vlaamse regering en is bedoeld om gedragsverandering naar ‘correct’ energieverbruik door eindgebruikers een bouwmanagers, gecommiteerden en ontwerpers te bewerkstelligen.

Het monitoren van energie-efficiënte gebouwen heeft ons geleerd dat het gedrag van eindgebruikers een aanzienlijke impact heeft op het werkelijke energieverbruik en dus op het welslagen van het gehele energiesysteem. Als een extreem energie-efficiënte wijk, heeft het gedrag van gebruikers niet alleen invloed op individuele schaal (huis/school) maar op de hele wijk (bijvoorbeeld op de collectieve verwarming). Dit maakt volledig commitment aan energiebesparing door iedereen noodzakelijk.

Het begeleidingstraject geeft een centrale rol aan de participatie en afstemming met belanghebbenden en wil bijdragen een een Nieuw Zuid ‘cultuur’ waar bewoners, bezoekers en gebruikers de duurzame ambities onderschrijven (via lokale communities). Uiteindelijk moet de filosofie van duurzaamheid in hun DNA worden geschreven, waarmee duurzaamheid automatisch deel van de lokele cultuur wordt.

De vlaamse subsidie kan de stad ook helpen of haar rol in het implementeren van duurzaamheid aan te bevestigen en aan te scherpen en om de opgedane kennis te delen met toekomstige projecten binnen of buiten de stad.

Bron: AG Stadsplanning Antwerpen, kandidaat voor de 10e Europese stedelijke en regionale planning awards 2013-2014